فرانسه و الجزایر: زخم دوران استعمار هنوز باز است

برای آشتی تاریخی فرانسه و الجزایر و التیام زخم‌های دوران جنگ و استعمار، امانوئل ماکرون رئیس جمهوری فرانسه، اقداماتی نمادین را به اجرا خواهد گذاشت. اما قرار نیست که فرانسه به خاطر گذشتۀ استعماری خود از الجزایر عذرخواهی کند. امانوئل ماکرون تهیۀ گزارش تفصیلی در بارۀ آن سالها و پیامدهای ناگوار آن را به عهدۀ یک مورخ شناخته‌شدۀ فرانسوی گذاشته بود.

نیروهای فرانسوی یکی از محلات الجزیره را محاصره می‌کنند - ۱٩۵۶ © AP

روز گذشته – چهارشنبه ۲٠ ژانویه/اول بهمن – بنجامن استورا (Benjamin Stora) مورخ پرکار فرانسوی گزارش خود را در بارۀ استعمار فرانسه در الجزایر و تأثیر درازمدت آن در حافظۀ اجتماعی، به امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه ارائه کرد.

این گزارش که "پرمحتوی، و از نظر تاریخ‌نگاری بسیار ممتاز" توصیف شده، شصت سال اختلاف نظر میان فرانسوی‌ها و الجزایری‌ها و بخصوص بحث‌های جاری در میان فرانسوی‌ها را خلاصه کرده است. متن کامل گزارش فعلاً در دسترس عموم نیست اما بزودی به صورت کتاب توسط انتشارات "آلبن میشل" منتشر خواهد شد.

فرانسه به خاطر گذشته عذرخواهی نمی‌کند

با نزدیک شدن شصتمین سالگرد استقلال الجزایر (۱٩۶۲)، کاخ الیزه تأکید دارد که "ناگفته‌ها و کتمان‌شده‌ها"ی سالهای استعمار و جنگ عیان شود. دفتر ریاست جمهوری مثال می‌زند که ژاپن هنوز به خاطر گذشتۀ خود با چینی‌ها و کره‌ای‌ها مشکل دارد و نتوانسته کینۀ مردم آن کشورها را نسبت به خود فروکاهد.

امانوئل ماکرون که در اوایل ریاست جمهوری خود به الجزایر سفر کرد و به این مناسبت از استعمار به عنوان "جنایت علیه بشریت" سخن گفت، باور دارد که بدون بازنگری تاریخی، آشتی حقیقی میان دو ملت ممکن نخواهد بود. با اینحال دفتر ریاست جمهوری تأکید کرده که بحث "ابراز ندامت" یا عذرخواهی در میان نیست و تنها تأکید بر "حقیقت تاریخی" و پذیرفتن آن کافی خواهد بود.

گزارش استورا

محور گزارش بنجامن استورا جایگاه دوران استعمار و جنگ در حافظۀ اجتماعی فرانسوی‌هاست. این مورخ پرتجربه تأکید دارد که حافظۀ اجتماعی یک کلّ منسجم و یگانه نیست: حافظۀ اجتماعی استعمارگر با حافظۀ اجتماعی استعمارشده بسیار متفاوت است. بخش مهمی از گزارش به همین تفاوت و به قولی به "نبرد حافظه‌ها" اختصاص یافته است.

الجزایر که بعد از هشت سال جنگ (۶۲-۱٩۵۴) به استقلال دست یافت، بیش از صد سال مستعمرۀ فرانسه بود.  نه تنها چیرگی فرانسوی‌ها بر این سرزمین بزرگ با خشونت و سختی انجام گرفت، که روند جدایی و استقلال نیز با خونریزی و بی‌رحمی و جنایت توأم بود. در این میان، سالهای استعمار نیز برای الجزایری‌ها سالهای تحقیر و کینه‌های فروخورده بود. همۀ تجربیات تلخی که طی یک دورۀ تقریباً ۱۳٠ ساله انباشته شد، با استقلال الجزایر یکباره پایان نیافت. کینه‌های فروخورده همچنان بر حافظۀ مشترک الجزایری‌ها و فرزندان آنها که امروزه فرانسوی شده‌اند سنگینی می‌کند. در مقابل، خانواده‌های فرانسوی‌ که بعد از چند دهه زندگی در الجزایر ناچار به ترک آن سرزمین شدند، هنوز خود را مغبون می‌دانند.

پایداری نگران‌کنندۀ همۀ این عقده‌ها در بطن جامعۀ امروز فرانسه، باعث شد که امانوئل ماکرون خواستار بررسی و واکاوی آن تجربیات تلخ شود. او حدود شش ماه قبل، به بنجامن استورا مأموریت داد تا "راه طی‌شده توسط فرانسه از دوران استعمار و جنگ الجزایر تاکنون" را بررسی کند و آنچه را که در حافظۀ تاریخی فرانسوی‌ها باقی مانده مورد تحلیل قرار دهد.

در پاییز گذشته، هنگامی که ماکرون از اسلام‌گرایی و "جدایی‌طلبی اسلامی" سخت انتقاد کرد، در عین حال پذیرفت که بخشی از ریشه‌های این نوع جریانات از گذشتۀ استعماری فرانسه و از زخم‌ها و ناگفته‌های آن تغذیه می‌کند.

پرسش اصلی اینست که چگونه می‌توان از"نبرد - یا رقابت - حافظه‌ها" اجتناب کرد؟ چگونه می‌توان روایتی تاریخی از دوران جنگ و استعمار ساخت که مورد قبول همۀ طرف‌ها باشد؟ چگونه می‌توان حافظۀ اجتماعی مشترک را مبنای آشتی تاریخی قرار داد؟ به قول دبیر اول حزب سوسیالیست فرانسه "ما تاریخ مشترک داریم اما حافظۀ تاریخی‌مان با هم فرق می‌کند".

مأموریتی دشوار برای واکاوی حافظۀ تاریخی

بنجامن استورا که وظیفۀ بررسی این مسئلۀ بغرنج تاریخی را به عهده گرفت، در این زمینه سابقه‌ای طولانی دارد.  او که هفتاد سال قبل در یک خانوادۀ یهودی، در قسنطینۀ الجزایر به دنیا آمده، تقریباً تمامی عمر حرفه‌ای خود را وقف تاریخ الجزایر و مغرب اسلامی کرده است. او که از نظر سیاسی گرایش چپ دارد و در جوانی تروتسکیست بوده، حدود چهل سال قبل نخستین آثار خود را در بارۀ جنگ الجزایر منتشر کرد. از آن زمان تاکنون، وی تلاش کرده تا کار تاریخ‌نگاری را فارغ از موضع‌گیری‌های سیاسی و صرف نظر از داوری‌های اخلاقی در بارۀ استعمار پیش ببرد. به گفتۀ او درک وضعیت امروزی جامعۀ فرانسوی فقط با توجه به "درازمدت" ممکن می‌شود.

اما پیچیدگی وضعیت کنونی در فرانسه در عین حال ناشی از آنست که امروزه حداقل هفت میلیون فرانسوی به لحاظ سوابق و تاریخ خانوادگی با الجزایر ارتباط دارند. بسیاری از خانواده‌های فرانسوی همچنان حسرت دوران شیرین زندگی اجدادی در الجزایر را نسل به نسل منتقل می‌کنند.

در مقابل، فرزندان کارگران الجزایری که زمانی در کارخانجات رنو یا سایر صنایع فرانسوی عرق می‌ریختند، نمی‌توانند تلخی تحقیر و فقر و تبعیض را از یاد ببرند. سکوت، کتمان و حرف نزدن از رویدادهای گذشته که خود ناشی از عذاب وجدان مسئولان فرانسوی نیز هست، این بغض و کینه را به مرور پرورانده و زنده نگاه داشته است. شگفت‌آور است که دولت فرانسه تا سال ۱٩٩٩ عبارت "جنگ الجزایر" را نادرست می‌دانست و در اسناد رسمی از آن استفاده نمی‌کرد. مسئلۀ رواج شکنجه در سالهای جنگ نیز تا مدتها پس از استقلال الجزایر از سوی مقامات رسمی فرانسوی انکار می‌شد.

کمیسیون حافظه و حقیقت

بنجامن استورا پس از بررسی وضعیت کنونی و تأکید بر زخم‌های التیام‌نیافتۀ دو طرف، راه‌هایی را برای آشتی تاریخی و به اشتراک گذاشتن حافظۀ اجتماعی پیشنهاد می‌دهد. او به عنوان محور اصلی طرح خود، تشکیل یک "کمیسیون حافظه و حقیقت" را پیشنهاد می‌کند که مستقیماً از کمیسیون حقیقت و آشتی آفریقای جنوبی الهام گرفته است. این نهاد باید به نوبۀ خود به برنامه‌هایی بیندیشد که فرانسه و الجزایر به طور مشترک برای شصتمین سالگرد استقلال الجزایر (۲٠۲۲) به اجرا خواهند گذاشت .

یکی دیگر از وظایف مهم این کمیسیون جمع‌آوری خاطرات شفاهی و اسناد و مدارک پراکنده است. به عنوان مثال، فهرست مفقودشدگان جنگ الجزایر هنوز تهیه نشده. شمار آزمایش‌های اتمی ارتش فرانسه در خاک الجزایر و پیامدهای این آزمایش‌ها هنوز نامعلوم است. تعداد اردوگاه‌های اجباری الجزایری‌ها در فرانسه نیز به درستی معلوم نیست... بنجامن استورا همچنین مجموعه‌ای از اقدامات نمادین را پیشنهاد می‌کند: یادداری روزها و بزرگداشت برخی وقایع تاریخی که تاکنون در حافظۀ مشترک فرانسوی‌ها جایی نداشته اما برای الجزایری‌ها روزهای مهمی محسوب می‌شوند.

همچنین احتمال دارد که در چارچوب مراسم سالگرد استقلال، دولت فرانسه شمشیر امیر عبدالقادر را به مقامات الجزایری مسترد دارد. عبدالقادر یکی از رهبران جنگ‌های الجزایر علیه فرانسه بود (۱٨۴۳). او در کشور خود یک قهرمان ملی محسوب می‌شود.

به طور کلی بنجامن استورا معتقد است که بخش بزرگی از خاطرات مربوط به دوران استعمار و جنگ از حافظۀ مشترک فرانسوی‌ها پاک شده و باید به هر طریق (از جمله رسانه‌ها و آموزش و پرورش) این خاطرات را بازسازی کرد.

در مقابل، دولت الجزایر که در روایت رسمی و آموزشی، جنگ علیه فرانسه را "جنگ رهایی‌بخش" می‌نامد، هنوز هم از احساسات ضدفرانسوی برای ایجاد همبستگی ملی بهره‌برداری می‌کند. در دهه‌های اخیر، برخی مقامات الجزایری موضوع پرداخت غرامت از سوی فرانسه را بارها مطرح کرده و گفته‌اند که فرانسه باید به بازماندگان جنگ الجزایر خسارت بدهد.

با توجه به این نوع دلایل، بنجامن استورا در گزارش خود تأکید می‌کند که آشتی واقعی میان دو ملت و مشارکت در حافظۀ تاریخی قبل از هر چیز نیاز به دگرگونی‌های سیاسی و تغییر نگرش رهبران دولتی دارد.