اول خرداد ۱۳۲۵ / ۲۲ مه ۱٩۴۶: مکان دقیق عکس نامعلوم است. جعفر پیشه‌وری، رهبر فرقۀ دموکرات آذربایجان – نفر وسط - در کنار خبرنگار آسوشیتدپرس عکس یادگاری گرفته است. فرد سمت راست عکس شناخته نشد اما خبرنگار آسوشیتدپرس که در سمت چپ دیده می‌شود کسی نیست جز جوزف سی. گودوین، مردی که هفت سال بعد، هنگام کودتای ۲۸ مرداد، مسئولیت ایستگاه سیا در تهران را به عهده داشت.
حکومت خودمختار آذربایجان که به رهبری جعفر پیشه‌وری و تحت حمایت مستقیم مسکو تشکیل شد، درست یک سال عمر کرد (از ۲۱ آذر ۱۳۲۴ تا ۲۱ آذر ۱۳۲۵). حدود چهار ماه قبل از تشکیل این حکومت، فرقۀ دموکرات آذربایجان رسماً اعلام موجودیت کرده بود (۱۲ شهریور ۱۳۲۴).
تا سال‌ها بعد، برخی مدافعان پیشه‌وری ادعا می‌کردند که شوروی نقش چندانی در شکل‌گیری حکومت خودمختار نداشته است. اما مدارکی که بعد از فروپاشی شوروی فاش شد، به صراحت نشان می‌دهد که استالین مستقیماً دستور فعالیت در آذربایجان ایران را به قصد جداسازی این منطقه صادر کرده بوده است.
جمیل حسنلی، پژوهشگر جمهوری آذربایجان که اصل این اسناد را بررسی کرده می‌نویسد که مدارک مربوط به «ایجاد جنبش‌های تجزیه‌طلبانه در آذربایجان ایران و جنوب خزر» همگی دارای امضای شخص استالین است.
با اینحال هنوز هم برخی مدافعان پیشه‌وری معتقدند که وی حقیقتاً به خودمختاری آذربایجان در چارچوب تمامیت ارضی ایران باور داشت و خواستار تجزیه نبود. اما با توجه به مسلط شدن نیروهای مسلح حکومت خودمختار در نقاط مهم استان، به دشواری می‌توان تصور کرد که «خودمختاری» آذربایجان، آنهم زیر فشارهای استالین، می‌توانست وضعیتی پایدار باشد.
در بارۀ نقش زیرکانۀ قوام‌السلطنه در این ماجرا تفسیرهای گوناگون و مفصل وجود دارد. مسلم اینست که هیچکس نمی‌داند نخست‌وزیر وقت چه حساب‌هایی در سر داشته، به ویژه که قوام‌السلطنه در پنهان کردن یا وارونه جلوه دادن نیّات خود بسیار ماهر بود و به شهادت آشنایان و همکارانش، کسی نمی‌توانست «از کار او سر در بیاورد.»
شاید همین وجه از شخصیت او باعث شد که استالین – که خود در نیرنگ‌بازی و فریب استاد بود - تا اندازه‌ای به وی اعتماد کند.
هرچه بود، واقعیت تاریخی اینست که بر اثر اقدامات دولت قوام‌السطنه، خطر جدا شدن آذربایجان از ایران برطرف شد و استالین نتوانست امتیازی برای بهره‌برداری از نفت شمال به چنگ آورد.
ریشه‌های جنگ سرد
امروزه برخی تاریخ‌نگاران، رویارویی غیرمستقیم آمریکا و شوروی در وقایع آذربایجان را آغاز دوره‌ای می‌دانند که «جنگ سرد» نام گرفت. رابرت روسو (Robert Rossow) که در پایان جنگ جهانی دوم در کنسولگری آمریکا در تبریز کار می‌کرد، ورود ارتش سرخ به آذربایجان را به عنوان مبدأ این دوره در نظر می‌گیرد.
در هرصورت اندکی بعد از پایان جنگ دوم و با شکست آلمان و ژاپن، روشن بود که دورۀ همکاری شوروی با غربی‌ها به پایان رسیده و دو بلوک شرق و غرب اینک وارد رقابتی بی‌امان شده‌اند.
جوزف سی. گودوین، خبرنگار آسوشیتد پرس با توجه به همین زمینۀ سیاسی رویدادهای منطقه را از نزدیک دنبال می‌کرد. وی به مدت نه سال به کار مطبوعاتی اشتغال داشت و پس از آن به عنوان دیپلمات حدود پانزده سال را در استخدام وزارت خارجۀ آمریکا گذراند و بالاخره وارد سازمان سیا شد. این احتمال وجود دارد که وی طی سالهای خبرنگاری‌اش نیز همکاری‌هایی غیررسمی با ادارات و سازمان‌های دولتی آمریکا داشته باشد.
معلوم نیست که وی گزارشی از دیدارش با پیشه‌وری نوشته است یا خیر. او کمتر از یک ماه قبل از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از طرف سازمان سیا به ایران اعزام شد. گودوین که در دورۀ وقایع آذربایجان در تهران (در هتل ريتس، ميدان فردوسی) اقامت داشت، با این شهر و با اوضاع منطقه به خوبی آشنا بود. اطلاعات دقیقی از نقش احتمالی وی در کودتا در دست نیست. گودوین در سال ۱۹۹۵، در ۸۵ سالگی درگذشت.
سرنوشت پیشه‌وری
جعفر پیشه‌وری که بعد از دریافتن شکست، از عقب‌نشینی مسکو حیرت‌زده شده و مقامات روس را «بی‌وجدان» خوانده بود، به ناچار به آذربایجان شوروی فرار کرد.
استالین که در مقاصدش برای دست‌اندازی به آذربایجان با واکنش محکم آمریکا و سازمان ملل مواجه شده بود، در نامۀ معروفش به پیشه‌وری، برای وی توضیح داد که فعلاً باید «سازش» کرد. به کلام دیگر استالین به پیشه‌وری پیام داد که باید کوتاه بیاید و تندروی نکند.
معروف است که یکی از مقامات امنیتی جمهوری آذربایجان شوروی در پاسخ به خشم و اعتراض‌های پیشه‌وری به وی گفته بود: «همان کسی که شما را آورد، حالا می‌گوید بروید!»
جعفر پیشه‌وری تا پایان عمر در آذربایجان شوروی ماند و دیگر فرصتی برای فعالیت سیاسی نیافت. او در روز ۲۰ تیر ۱۳۲۶، در یک تصادف رانندگی در راه گنجه به یِولاخ (Yevlakh)، زخمی شد و در بیمارستان درگذشت. اگرچه هیچ مدرک و سندی در این مورد در دست نیست اما روش بسیار رایج حکومت استالین در نابود کردن مخالفان و منتقدان، به این شایعه دامن زده است که میرجعفر باقراف، رئیس‌جمهور آذربایجان شوروی دستور قتل پیشه‌وری را داده بوده است.
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شوید