تهران، ۱۴ آذر ۱۳۳٠ / ۶ دسامبر ۱٩۵۱: مأموران پلیس تهران لباس‌های ارتش و شهربانی را به عنوان مدرک جرم نمایش می‌دهند. به گفتۀ پلیس، حزب توده قصد داشته با استفاده از این لباس‌ها علیه دولت توطئه کند. در این روز، تظاهرات گروه‌های مختلف و حمله به دفتر روزنامه‌ها، تهران را به آشوب کشاند. مقر «جمعیت ایرانی هواداران صلح»، وابسته به حزب توده نیز تقریباً ویران شد. بقایای این ساختمان در حفاری‌های سال ۱۳۹۴ کشف شد.
رویدادهای ۱۴ آذر سال ۱۳۳۰ چنان پیچیده و مغشوش است که بعد از گذشت بیش از هفتاد سال، مورخان در بازسازی آن مشکل دارند.
در حالی که نخست‌وزیر وقت، محمد مصدق گرفتار پیامدهای بین‌المللی پروندۀ نفت بود، صبح روز ۱۴ آذر حزب توده تظاهراتی را برای اعتراض به برخوردهای ناروا با دانشجویان به راه انداخت. در این ایام حزب توده با برگزاری تجمعات و راه‌پیمایی به مناسبت‌های مختلف، به نیرویی تعیین‌کننده تبدیل شده بود و در صحنۀ خیابان، بر سایر جریان‌های سیاسی برتری داشت.
اما دولت که از ناآرامی و تزلزل واهمه داشت با تظاهرات توده‌ای‌ها مخالفت کرد و از دانش‌آموزان و دانشجویان خواست که در این تجمع شرکت نکنند. با اینحال حزب توده طرفداران خود را بسیج کرد تا به طرف مجلس راه‌پیمایی کنند.
در مقابل، طرفداران مصدق و آیت‌الله کاشانی نیز تصمیم گرفتند با برگزاری «ضدتظاهرات» در مقابل حزب توده قد علم کنند. سالها بعد، شاهدان عینی گفته‌اند که در همین مقابله، خشونت‌ها آغاز شد و چماق و چاقو به کار افتاد.
اما در طول روز، وقایع رفته‌رفته شکل پیچیده‌تر و مبهم‌تری به خود گرفت. با ورود گروه‌های چماق‌دار وابسته به احزاب راست، مثل حزب زحمتکشان، پان‌ایرانیست و سومکا، موج خشونت دفتر روزنامه‌ها را هدف گرفت.
یک سرهنگ شهربانی به نام نوری‌شاد در آشوب و شلوغی کشته می‌شود. چنان که شعبان جعفری حکایت کرده، وی و یارانش به خونخواهی این سرهنگ، به ساختمان «جمعیت ایرانی هواداران صلح» حمله می‌برند که یکی از سازمان‌های فعال وابسته به حزب توده بود. به گفتۀ جعفری حمله‌کنندگان شعار می‌دادند: «خانه صلح آتیش گرفت/ ج...خونه آتیش گرفت». (نقل از خاطرات شعبان جعفری، نوشتۀ هما سرشار)
برخی مورخان معتقدند که گروه‌های چماق‌دار قصد داشته‌اند تا خشونت را به گردن دولت مصدق بیندازند. برخی دیگر باور دارند که شهربانی خود در ایجاد آشوب دست داشته و در نتیجه دولت مسئول اصلی وقایع بوده است. برخی دیگر نیز محرک خشونت را توده‌ای‌ها می‌دانند.
در همان زمان، حسین فاطمی، وزیر خارجه، آشوب تهران را نقشۀ «هواداران حزب توده، چماق‌داران درباری و اعضای افراطی جبهه ملی»، با هدف اعمال فشار بر دولت دانست. اما محمدرضا آشتیانی‌زاده، نمایندۀ تندرو و جنجالی مجلس که از طرفداران قوام‌السلطنه بود، رویدادهای پنجشنبه ۱۴ آذر را «لکه ننگ به دامن مصدق‌السلطنه» تفسیر کرد و گفت: «مصدق‌السلطنه طاقت ندارد مخالفین علیه وی حرف بزنند و تظاهرات کنند... روز پنجشنبه دیدم که روزنامه طلوع را غارت کردند، ولی مسخره است که رئیس شهربانی از چاقو‌کش‌ها به عنوان مردم شریف تهران تشکر می‌‌کند... این شهربانی به چه درد مردم می خورد؟ خاک بر سر این تشکیلاتی که بخواهد به وسیلۀ چاقوکش با حزب توده مبارزه کند. دولت مصدق‌السلطنه دستش به خون آلوده است و نباید بگذاریم که رجاله‌ها و اوباش بر ما حکومت کنند.»
به درستی معلوم نیست که در این روز چند نفر در تهران کشته شدند.
کشف باستان‌شناسان
سرنوشت ساختمان جمعیت ایرانی هواداران صلح که در آن روزها سخت آسیب دید و بعدها خراب شد، تا همین چند سال پیش نامعلوم بود. عاقبت در سال ۱۳٩۴ با تحقیقات و حفاری در مجموعه خانه و باغ اتحادیه، در نزدیکی لاله‌زار، بقایای خانۀ صلح کشف شد.
در مقاله‌ای که در فصلنامۀ «جستارهای تاريخی»، متعلق به «پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی» منتشر شده (سال ۱۳۹۷)، کارشناسان باستان‌شناسی دانشگاه تهران ماجرای کشف ویرانه‌های ساختمان را شرح داده‌اند. در این مقاله آمده است: «در عمليات مرمت و كاوش سال ۱۳۹۴ در ايـن مجموعـه تـاريخی، بقايـای يـك سـاختمان تخريب‌شده به دست آمد كه با توجه به شعارها و ديوارنوشته‌های موجود مشخص شد كه اين بنای تخريب شده همان باشگاه اعضای جمعيت ايرانی هواداران صلح (خانـه صـلح) است.»
کارشناسان از طریق برخی شعارها که به سختی بر روی ویرانه‌ها قابل خواندن بود، به ماهیت ساختمان پی بردند. از جمله عبارات «زنده‌بـاد صلح» و«مرگ بر حزب منفور سومكا» همچنان روی دیوارها دیده می‌شد.
هنوز نکات مبهم زیادی در بازسازی رویدادهای ۱۴ آذر ۱۳۳٠ وجود دارد. با اینکه مطبوعات رنگارنگ و احزاب گوناگون در این دوره آزادانه فعالیت می‌کردند، اما رقابت‌های سیاسی پیوسته به «کف خیابان» و خشونت کشیده می‌شد. فقط در طول سال ۱۳۳٠، نزدیک به بیست راه‌پیمایی برگزار شد که اکثر آنها با ابتکار حزب توده به راه می‌افتاد. هدف اصلی اکثر این نوع تظاهرات، تحت فشار قرار دادن دولت و در اختیار گرفتن فضای سیاسی بود.
نزدیک به پنج ماه قبل از آشوب ۱۴ آذر، حزب توده تظاهرات بزرگی را در اعتراض به ورود «آورل هریمن» آمریکایی برگزار کرد (۲۳ تیر) که طی آن ده‌ها نفر در تهران و خوزستان کشته شدند.
به طور کلی افت و خیزهای پرالتهاب سال ۱۳۳۰ و نقش گروه‌های مختلف سیاسی و نهادهای انتظامی در این رویدادها هنوز جای بررسی فراوان دارد.
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شوید