مرگ زودرس چاه های نفت ایران: نتیجه کاهش تزریق گاز و افت فشار

کمتر از سه ماه پیش و در 10 بهمن ماه گذشته، جواد اوجی معاون وزیر نفت طی گفتگویی با خبرگزاری مهر تائید کرد که واردات گاز ایران از ترکمنستان کاهش یافته و در عین حال صادرات گاز به ترکیه در حدود روزانه 30 میلیون متر مکعب حفظ شده است.
در روز چهارشنبه اول آذرماه و تنها 70 روز پیش از آن، جواد اوجی طی گفتگویی با خبرگزاری ایسنا اعلام داشت "بنا بر توافق مشترکی که صورت گرفته، واردات گاز ایران از ترکمستان به روزی 40 میلیون متر مکعب در روز افزایش خواهد یافت". طی سالهای اخیر واردات عادی گاز ایران از ترکمنستان متوسط 30 میلیون متر مکعب و صادرات گاز ایران به ترکیه در حدود 25 میلیون متر مکعب بوده است.
بر پایه آماری که خبرگزاری مهر سه شنبه 16 ماه آوریل از قول معاون وزارت نفت نقل کرده، صادرات نفت ایران به ترکیه 30 میلیون متر مکعب در روز (در حدود 8 میلیارد متر مکعب در سال) و واردات گاز از ترکمنستان در حدود 4 میلیارد متر مکعب در سال (حدود 15  میلیون متر مکعب در روز) است. این ارقام نشان می‌دهد که صادرات گاز به ترکیه اندکی افزایش، و واردات گاز از ترکمنستان تا 50 درصد کاهش یافته است که در ظاهر دلگرم‌کننده و مثبت به نظر می‌رسد. نکته نگران‌کننده عدم تغییر وضعیت تولید گاز طبیعی ایران در زمان مشابه است.

تولید و مصرف واقعی گاز

نکته ای که مسئولان از اشاره مستقیم به آن خودداری می‌کنند افزایش سالانه 10 درصد مصرف گاز و ثابت ماندن حجم تولید آن است. نیاز واقعی روزانه گاز ایران با احتساب مصرف خانگی، صنایع، 60 نیروگاه  تولید برق، صنایع پتروشیمی و تزریق به چاههای سالمند نفت، به بیش از 650  میلیون مترمکعب در روز می‌رسد . تولید واقعی گاز ایران در خاک خود و از منبع مشترک پارس جنوبی، در بهترین شرایط از حدود 550 میلیون مترمکعب در روز فراتر نمی‌رود. موضوعی که وزارت نفت جمهوری اسلامی همواره از کنار آن آسان گذشته، تزریق کافی گاز به چاههای سالمند نفت به منظور حفظ فشار آنها بوده است. تزریق گاز به چاه‌های سالمند که در نیمه دوم عمر خود قرار دارند تنها در حجمی صورت می‌گرفته که مازاد بر مصرف در بقیه بخش‌ها بوده است.این روش غیرمسئولانه و زیانبار را دولت در وضعیت دشوار اقتصادی و مالی کنونی و بمنظور کاهش بار فشارهای مالی با شدتی بیش از گذشته دنبال میکند.

در حال حاضر 8 فاز از طرح توسعه پارس جنوبی عملیاتی شده اند. تولید فاز یک 25 میلیون متر مکعب در روز، فاز 2 و 3 در مجموع 50 میلیون متر مکعب، فاز چهار و پنج 50 میلیون متر مکعب، فازهای شش، هفت و هشت بر روی هم 104 میلیون مترمکعب در روز ظرفیت تولید اسمی دارند. در صورت تولید استاندارد از فازهای 9 و 10 که هنوز حفر 24 حلقه چاه آن تکمیل نشده، تولید این دو فاز به 50 میلیون متر مکعب خواهد رسید. میزان اسمی تولید گاز ایران از منابع قرار گرفته در خاک اصلی 330 میلیون متر مکعب اعلام شده است.

 به این ترتیب ظرفیت تولید گاز ایران حتی بر اساس آمار دولتی 559 میلیون متر مکعب در روز است که نسبت به سال گذشته افزایش نداشته است. در آمار دولتی تولید بالقوه فازهای 9 و 10 که هنوز به تولید استاندارد نرسیده نیز منظور شده و به این ترتیب تولید گاز ایران 595 میلیون متر مکعب در روز اعلام میشود. در وضعیت کنونی دو فاز 9 و10 پارس جنوبی که دارای 24 حلقه چاه در دو سکو (هر یک 12 حلقه چاه) هنوز تکمیل نشده است. اگر چه در صورت تکمیل عملیات بهره‌برداری و توسعه استاندارد این دو فاز امکان تولید روزانه تا 60 میلیون متر مکعب گاز نیز فراهم است، ولی در حال حاضر این دو فاز از ظرفیت بالقوه خود کاملا عقب مانده اند و طرحهای توسعه در سایر فازها نیز به دلایل مالی و فنی یا متوقف شده و یا با کندی پیش می‌روند.

در مقایسه با تولید روزانه 229 میلیون مترمکعب گاز در روز ایران از میدان مشترک پارس جنوبی، قطر از همین میدان روزانه سه برابر ایران و تا 795 میلیون متر مکعب در روز گاز تولید میکند. قطر طی پانزده سال گذشته بمنظور اکتشاف تولید و توسعه منابع گاز و تجهیزات صادرات آن 400 میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده، در حالی که سرمایه‌گذاری‌های ایران کمتر از 40 میلیارد دلار بوده است. در آمد سرانه مردم قطر اینک بالاترین در جهان و نزدیک به 200 هزار دلار در سال است. درآمد سرانه ایران حتی با آمار دولتی و با احتساب یک دلار 3 هزار تومان، به دو هزار دلار در سال نیز نمی‌رسد.

سابقه قطع صادرات گاز

ایران در نتیجه قطع موقت صادرات گاز ترکمنستان در سال 1386 به مدت چند ماه با بحران سوخت در مناطق شمالی کشور روبرو شد. بمنظور پیشگیری از تکرار بحران سوخت در نتیجه قطع احتمالی صادرات گاز ترکمنستان، در مناطق یاد شده، دولت تصمیم گرفت این مناطق را از راه ایجاد شبکه های تازه به شبکه سراسری گاز کشور متصل کند. ایجاد تاسیسات لازم برای اتصال مناطق شمال و شرق کشور به شبکه سراسری گاز رسانی و احداث واحدهای تقویت فشار در پارچین، سمنان و دشت به این منظور صورت گرفت.

در نیمه دوم سال گذشته نیز صادرات گاز ترکمنستان به ایران برای مدتی بطور کامل قطع شد ولی به دلیل داشتن امکان تامین گاز از شبکه سراسری در مناطق شمال و شرق کشور کمبود خاص دیده نشد. در مورد علت قطع صدور گاز، ایران اعلام داشت که دلیل آن تعمیر تاسیسات انتقال گاز بوده حال آنکه منابع مستقل از درخواست ترکمنستان برای افزایش قیمت گاز صادراتی و همچنین یک میلیارد دلار بدهی پرداخت نشده ایران به ترکمنستان یاد میکردند. رستم قاسمی وزیر نفت ایران متعاقباً اختلاف نظر با ترکمنستان پیرامون قیمت گاز را پذیرفت.

بحران زمستان سال 86 ، نیاز مناطق شمال و شرق کشور به گاز ترکمنستان را در نگاه حاکمیت جمهوری اسلامی به یک موضوع امنیتی تبدیل کرده بود. از طرفی ترکمنستان نیاز ایران به واردات گاز را وجه المصالحه تحمیل قیمتهای فروش بالاتر قرار داده بود. ایران خرید گاز از ترکمنستان را مطابق قرار داد 25 ساله، سال 1376 (1997 میلادی) از هزار متر مکعب 42 دلار آغاز کرده و سال گذشته 300 تا 350 دلار در ازاء هر هزار متر مکعب گاز به ترکمنستان پرداخت کرده بود. قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه گفته میشود که از این ارقام کمتر و در حدود 200 دلار برای هر هزار متر مکعب است. (دلیل روشن نبودن ارقام خرید و فروش گاز محرمانه نگاه داشتن آن از سوی جمهوری اسلامی است.)
اگر چه اقدام دولت در متصل کردن مناطق شمال و شرق کشور به شبکه سراسری گاز بدون پیش‌بینی تحریم‌های یکجانبه یک سال گذشته و کاهش تولید و صادرات نفت خام صورت گرفت، تمهیدات یاد شده طی شش ماه اخیر در خدمت یک اقدام زیانبار با آثار جبران ناپذیر مالی برای ایران قرار گرفت.

راه حل خطرناک

با پیش آمدن دشواری های مالی ناشی از اعمال تحریمهای یک جانبه و کاهش درآمد صادرات نفت، جمهوری اسلامی به دو اقدام هم زمان مبادرت کرد: 1- کاهش واردات گاز از ترکمنستان و صرف جویی هزینه خرید. 2-افزایش صادرات گاز به ترکیه بمنظور افزایش درآمدهای ارزی و جبران کاهش درآمد ناشی از صادرات نفت.
بمنظور تامین گاز لازم برای اجرای سیاست تازه، و در شرایطی که حجم تولید گاز عملا افزایش نیافته و مصرف داخلی نیز 10 در صد بیشتر از سال گذشته بوده، دولت تصمیم گرفت سهمیه یکی از شاخه های مصرف را کاهش دهد. درمورد مصرف خانگی به دلیل حساسیت سیاسی آن، دولت نه قادر به افزایش قیمت و نه کاهش عرضه آن بود. در مورد سهمیه نیروگاههای برق و صنایع و پتروشیمی نیز دست دولت بسته بود. تنها سهمیه بدون مدعی که کنترل آن نیز در اختیار دولت است چاههای سالمند نفت ایران است که در نیمه دوم عمر خود قرار گرفته اند.

ایران در شرایط عادی نیازمند تزریق روزانه تا 120 میلیون متر مکعب گاز به چاههای سالمند نفت است. در طول سالهای اخیر در بهترین شرایط میزان تزریق گاز به 60 میلیون متر در روز نیز نرسیده است. اینک با کاهش درآمدهای ارزی از یک سو و از سوی دیگر کاهش ظرفیت صادرات نفت خام، دولت ادامه تولید از چاههای سالمند نفت را به حال خود رها ساخته و با کاهش تدریجی تزریق گاز به آنها و تغییر الگوی مصرف، گاز باقی مانده را برای مصارف خانگی در شمال و شرق کشور و صادرات به ترکیه اختصاص داده است.

نتیجه خطرناک این بی سیاستی و عدم بهره‌برداری غیرصیانتی از چاههای نفت و رها ساختن چاههایی که در اهواز، آغاجاری و گچساران به نیمه دوم عمر خود رسیده اند تحمیل زیانهای نجومی به دارایی های ملی است. زیان مالی ناشی از قطع تولید چاههای سالمند نفت ایران را میتوان تا 3 هزار میلیارد دلار تخمین زد. با احتساب ذخایر نفت ایران در حدود 600 میلیارد بشکه، تنها 20 میلیارد دلار سرمایه گذاری برای تزریق گاز ترش و شیرین به چاهها با محاسبه ارزش هر بشکه نفت 100 دلار میتواند تا 600 میلیارد دلار دارایی های نفتی ایران را افزایش دهد. در جهتی مخالف با مسئولیت صیانت از دارایی های ملی، مسئولان جمهوری اسلامی در جهت نابود ساختن تدریجی این دارایی ها گام برمیدارند.