شصت ونهمین سالگرد درگذشت علامۀ قزوینی

علامه محمد قزوینی که نامش به برکت این تصحیح با نام حافظ عجین شده است و در روز ششم خرداد ماه سال هزار و سیصد بیست و هشت، دقیقاً شصت و یکسال پیش، در تهران در گذشت، که بود و در ادب و فرهنگ قلمرو ربان فارسی چه جایگاهی دارد؟

به بهانۀ این سالگرد بر آن شدیم که با دعوت از دکتر ماشاءالله آجودانی- ادیب، نویسنده و پژوهشگر زبان و ادب فارسی- به زندگی و کارنامۀ علامۀ قزوینی در مجالی کوتاه نگاهی هر چند گذرا بیاندازیم.

علامه محمد ابن عبدالوهاب قزوینی در پانزدهم ربیع الاول هزار و دویست و نود وچهار هجری قمری در محلۀ سنگلج تهران پای به جهان نهاد. پدرش میرزا عبدالوهاب از مدرسین مدرسۀ دوستعلی خان معیرالممالک در تهران و از علمای عصر خود بود.علامۀ قزوینی مقدمات ادب عرب را نزد پدر آموخت و سپس در رشته های مختلف فرهنگ اسلامی از قبیل فقه، اصول، کلام، و حکمت قدیم نزد استادان برجستۀ آن زمان به کسب دانش پرداخت و از محضر اساتیدی چون ادیب پیشاوری و شیخ هادی نجم آبادی بهره مند شد.

علامۀ قزوینی در سن بیست و دو سالگی به دعوت برادرش برای دیدن نسخه های خطی فارسی و عربی در کتابخانه های لندن راهی انگلیس شد و این سفر که در ابتدا جنبۀ موقتی داشت، در عمل سی و شش سال به درازا کشید و این ادیب برجسته طی این سی و شش سال در لندن، پاریس و برلین با مستشرقان برجستۀ هر سه کشور از جمله ادوارد براون انگلیسی، باربیه دو منار فرانسوی و میتووخ آلمانی از نزدیک آشنا شد و در کنار و با همکاری آنان به تصحیح و انتشار متون مهم زبان فارسی پرداخت. محمد قزوینی در سال هزار و سیصد و هژده خورشیدی به ایران بازگشت و بقیۀ عمر خود را در ایران به تصحیحح و تنقیح متون گذراند.

ار آقای دکتر آجودانی پرسیدم، جایگاه علامۀ قزوینی در تاریخ و فرهنگ و ادب ایران چگونه جایگاهی است و مهم ترین و برجسته ترین جنبۀ کار این پژوهشگر و محقق پر وسواس و خستگی ناپذیر کدامست؟ از نظر دکتر آجودانی، ایجاد یک نوع هویت متعادل تاریخی و فرهنگی برای ایران و ایرانیان، مهم ترین دستاورد علامۀ قزوینی و در کنارش دوست نزدیک او سید حسن تقی زاده است

از علامه محمد قزوینی به جز تصحیح دیوان حافظ، کار مشترکش با دکتر قاسم غنی که پیشتر به آن اشاره شد، آثار دیگری به جای مانده است که در آن میان می توان به تصحیح و تنقیح کتب زیر اشاره کرد:

تاریخ جهانگشای جوینی در سه جلد، چهار مقالۀ نظامی عروضی سمرقندی، لباب الالباب عوفی(جلد اول)، المعجم فی معاییراشعارالعجم تألیف شمس الدین محمد بن قیس رازی، تصحیح مقدمۀ شاهنامه و مجموعۀ مقالات. با وجود این از نظر دکتر ماشاءالله آجودانی مهم ترین اثر علامۀ قزوینی یادداشت های اوست که به همت ایرج افشار در ده جلد انشار یافته است.

علامه محمد ابن عبدالوهاب قزوینی بدون تردید بنیانگذار و پیشگام شیوۀ علمی تحقیق و تصحیح متون در ایران است و هنوز هم برغم گذشت بیش از نیم قرن از انتشار متونی که او تصحیح کرده است در این عرصه کماکان "فضل تقدم" و "تقدم فضل" با اوست. هرچند این عرصه نیز چون دیگر عرصه های زندگی فرهنگی دستخوش تحول هائی شده است. شما را به شنیدن سخنان آقای آجودانی در این مورد دعوت می کنیم.

با سپاس مجدد از دکتر ماشاءالله آجودانی این مختصررا با نقل قولی از استاد ابراهیم پورداود در وصف علامۀ قزوینی به پایان می بریم. استاد پورداود می نویسد:" محمد قزوینی وسعت علم و اطلاع شرقی را با روح تحقیق و انتقاد علمای مغرب زمین در وجود خود جمع کرده بود. کار او در تحقیق و تصحیح متون به درجه ای از وسواس و باریک بینی رسیده بود که تصحیح و تحشیۀ سه جلد تاریخ جهانگشای جوینی بیست و پنج سال یعنی ثلث اوقات عمر او طول کشیده است".