رواج تریاک و ماری‌جوانا در تمدن‌های باستانی خاورمیانه: این مواد به چه درد می‌خورده است؟
کشف بقایای مادّۀ مؤثر حشیش طی حفاری‌های تلّ عَراد در اسرائیل، بار دیگر موضوع استفادۀ بسیار دیرینه از مواد روان‌گردان و مخدر را در تمدن‌های باستانی خاورمیانه مطرح کرده است. البته رواج مشتقات شاهدانه‌ای و افیونی در گذشتۀ بسیار دور امری قطعی است اما پرسش‌های جدید کارشناسان بیشتر بر محور نوع کاربرد این مواد شکل گرفته است: کاربردهای طبی، آیینی و یا صرفاً تفریحی؟
نتشر شده در:
ژان پیر فیلیو مورخ و عربی‌دان فرانسوی که آثار متعددی به ویژه در بارۀ اسلام‌گرایی و تاریخ معاصر خاورمیانه دارد، در مقاله‌ای که در سایت روزنامۀ لوموند منتشر شده، نتایج برخی از آخرین پژوهش‌ها را در زمینۀ مصرف حشیش (و مشتقات گیاه شاهدانه) و تریاک در خاورمیانۀ باستانی نقل می‌کند.
تلّ عَراد که در صحرای نگب (النقب)، در جنوب اسرائیل قرار گرفته، ویرانه‌های عبادتگاه کوچکی را در بر داشت که دارای دو سکّو بود. قطعات این معبد بیش از پنجاه سال قبل به موزۀ اسرائیل در بیت‌المقدس انتقال یافت. به احتمال زیاد، مراسم نیایش در حدود ۲٨٠٠ قبل، در مقابل این سکوها انجام می‌گرفته است. باستانشناسان اسرائیلی که تحقیقات خود را در محل موزه ادامه می‌دهند، به تازگی روی یکی از سکّوها ردّ مواد مؤثر حشیش و ماری جوانا را یافته‌اند (مادۀ THC و همچنین CBD یا کانابیدی‌ئول). همچنین آثار چربی حیوانی، روغن‌های معطر و عود روی سکوها مشاهده شده که احتمالاً سوزانده شده بوده است.
تریاک در آشپزخانه؟
این نخستین بار نیست که شواهد قطعی دال بر استفاده از مواد شاهدانه‌ای و همچنین تریاک در خاورمیانه کشف می‌شود. "تلّ مردیخ" واقع در محلی به اسم اِبلا، در پنجاه کیلومتری شهر حلب، از سالها قبل مورد توجه باستانشناسان بوده است. تمدن این منطقه به ۴۳٠٠ سال قبل باز می‌گردد. یکی از کشفیات قابل توجه در تل مردیخ، کاخ حکومتی و آشپزخانۀ آنست. آثاری از انواع محصولات و گیاه‌های درمانی و خوراکی، از جمله تریاک و خشخاش در این محل پیدا شده. هرچند کارشناسان هنوز به درستی نمی‌دانند که کاربرد تریاک در آشپزخانه چه بوده است.
اما به هرحال اسناد تاریخی بسیار قدیمی، کاربرد طبی تریاک و خواص ضد درد و آرام‌بخش آن را به تفصیل شرح داده‌اند. پاپیروس معروف به "اِبِرز" (Ebers، نام صاحب آلمانی این پاپیروس بود) که حدود ۳۵٠٠ سال قبل در تبای (مصر) نوشته شده، از جمله شرح می‌دهد که تریاک برای آرام کردن گریه‌های شدید اطفال به کار می‌آید. (این عادت هنوز هم در برخی نقاط ایران رایج است). در مصر باستان و همچنین در سوریه (شام)، بقایای خمره‌های ساخت قبرس بارها کشف شده که زمانی حاوی تریاک بوده است. نوع نگهداری و جنس خمره‌ها حاکی از ارزش زیاد کالا در دوران باستان است.
در حجاری‌های معروف کاخ "سارگون" (متعلق به قرن هشتم قبل از میلاد) که سالها قبل از عراق به موزۀ لوور پاریس منتقل شد، صحنه‌هایی از مراسم دربار و شخصیت‌هایی دیده می‌شوند که شاخه‌ها یا میوه‌‌هایی در دست دارند. در ابتدا کارشناسان، این میوه‌ها را انار تصور می‌کردند، اما مطالعات بعدی ثابت کرد که هدیۀ شرکت‌کنندگان در مراسم دربار چیزی جز کوکنار نیست. امروزه موارد مشابهی در حجاری‌های موجود در موزه‌های لندن و بروکسل پیدا شده که رواج کوکنار را به عنوان یک ارمغان پرارزش ثابت می‌کند.
بخور ماری‌جوانا
اما کارشناسان تمدن‌های بین‌النهرینی می‌گویند که در هیچیک از الواح به دست آمده (به خط میخی) واژه‌ای معادل تریاک نیافته‌اند. برخی دیگر گوشزد می‌کنند که عبارت "گیاه شادی" در بسیاری از اسناد سومری مشاهده می‌شود. اما آیا "گیاه شادی" به خشخاش و مشتقات آن نظر دارد و یا به گیاه‌های شاهدانه‌ای؟
هرچه هست، روشن است که فنون استخراج شیرۀ تریاک از کوکنار تقریباً در تمامی خاورمیانه به خوبی شناخته شده بوده است. ولی بیشتر پرسش‌های کنونی باستانشناسان به نحوۀ استفادۀ این نوع مواد مربوط است: کاربرد آیینی و مذهبی یا طبی؟ مصرف در آشپزخانه و یا حتی به صرف تفریح؟
تردیدی نیست که در مصر باستان، مواد مؤثر شاهدانه‌ای برای درمان انواع التهاب و حتی تسکین دردهای ماهانۀ زنان به کار می‌رفته است. اما استفاده از این نوع مواد صرفاً برای ایجاد تأثیرات روان‌گردان حداقل در یک مورد ثابت شده است: هرودوت مورخ یونانی هنگامی که از قوم هند و اروپایی سکاها سخن می‌گوید، به رواج بخور شاهدانه (کانابیس)، فقط به عنوان تفریح و خوش‌گذرانی، اشاره می‌کند. در زبان یونانی، واژۀ "کانابیس" (Kannavis) از کلمۀ Scythes ریشه گرفته که همان سکاها هستند.
اهمیت کشفیات تازه در تل عراد نیز در نوع کاربرد مواد شاهدانه‌ای نهفته است. باستانشناسان اسرائیلی اینک با این پرسش مواجهند که انگیزه و علت سوزاندن مواد روان‌گردان در یک عبادتگاه چه بوده است؟
دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید
آبونه شوید