"آب را گل نکنیم"؛ نگاهی به بحران"آب" و "کم آبی" در جهان

در برابر بحرانی که هم اکنون در بیش از ٤۵ کشور جهان، عمدتاً در خاورمینه و شمال آفریقا در زمینه کم آبی وجود دارد، این موضوع ما را وامیدارد که در باره آینده این ماده حیاتی بسیار مسئولانه بیاندیشیم

مقاله حاضر، نگاهی است اجمالی به ابعاد استراتژیک "آب". منابع موجود و چالش هایی که در برابر ما قرار گرفته است. میزان دگرگون شدن و تحول در آگاهی‌های ما نسبت به محدودیت‌های کنونی منابع آب و محدودیت هایی که در زمینه آب در حال ترسیم است. چالش هایی که نتیجه ناگوار و ناخوشایند آن را ناچاراً در آینده مشاهده خواهیم کرد.

با آگاهی از حیاتی بودن این ماده پرارزش، چه راه کارهایی را میتوانیم به کار گیریم که بحران کنونی در زمینه "آب" را تحت کنترل در آورده و بحران کنونی در آینده، ابعادی گسترده تر و غیرقابل کنترل به خود نگیرد؟ کاربرد علم و تکنولوژی آیا میتواند در توسعه منابع آب موجود به ما کمک کند؟

با آگاهی از این موضوع که منابع آب شیرین موجود به نحو بسیار نابرابری در مکان و زمان تقسیم شده است و این منابع شدیداًً تحت تأثیر فعالیت های انسانی قرار دارد، چگونه میتوانیم منابع آب موجود را به نحو بادوام مدیریت نموده به نحوی که این منابع بتوانند در آینده پاسخ گوی نیاز روزافزون همه ما باشد؟

آب موجود بر روی کره زمین، کجا و به چه شکلی میباشد؟

آب زمین بطور طبیعی در اشکال مختلف در اتمسفر، روی زمین و در اقیانوس ها و دریاها قرار دارد.
آب شیرین کره زمین کمتر از ٢٫۵درصد کل آب این کره را در برمی گیرد. آب شیرین عمدتاً به صورت منجمد در یخچال‌های طبیعی قرار دارد، مابقی آب شیرین در سفره های زیر زمینی آب ذخیره شده است. فقط قسمت بسیار کمی از این آب بر سطح کره زمین و اتمسفر آن وجود دارد.

بررسی این موضوع که آب در چرخش طبیعی خود چگونه سفر می کند، به ما کمک میکند تا ارتباط آن را با محیط طبیعی بهتر درک کنیم و در نتیجه بتوانیم مقدار آب شیرین موجود برای مصرف را بهتر ارزیابی کنیم.

بارش‌ها

بارش آب موجود در اتمسفر به صورت باران، برف، شبنم و غیره نقش مهمی در تجدید منابع آب و شرایط زیست محیطی منطقه‌ای دارد.

با توجه به شرایط منطقه‌ای و محلی، بارش ها، آب رودخانه‌ها و سفره های زیر زمینی آب را تأمین می کنند همچنین موجب بازگشت آب به صورت بخار به اتمسفر زمین میشوند.

یخچال‌های طبیعی

یخچال‌های طبیعی آب را به صورت یخ و برف ذخیره کرده و جریانات آب های محلی با کیفیت بسیار مرغوب را به وجود می‌آورند. مقدار این آب بر حسب فصول، مختلف است. در حال حاضر، گرمایش زمین این منبع مهم آب شیرین را تهدید میکند.

حوضچه‌ها و رودخانه‌های بزرگ و پُرآب

این حوضچه‌ها و رودخانه‌ها، یک واحد طبیعی بسیار سودمند برای مدیریت منابع آب شیرین محسوب میگردند. بسیاری از آنها مانند رودخانه آمازون و رودخانه کنگو بر خاک چندین کشور گسترده اند.

مناطق مرطوب، باتلاقی و دریاچه‌ای

این مناطق یک نقش عمده در شرایط زیست‌محیطی منطقه‌ای و تأمین منابع آب شیرین بازی می کنند. ٦ در صد سطح زمین در قاره‌های مختلف، کره زمین را به وجود می‌آورند.

سفره های زیر زمینی آب

تقریباً قسمت اعظم آب شیرین موجود وغیریخ زده زمین، در سفره های زیر زمینی آب قرار دارند. این آب با کیفیت بسیار خوب برای آشامیدن و در نواحی خشک برای کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرد.
در این خصوص، بررسی‌ها نشان میدهند که سفره های زیر زمینی آب، در صورتی تجدیدپذیر هستند که روند استفاده از این سفره‌ها، سریع تر از روند تأمین طبیعی آب سفره ها نباشد. گاهی مشاهده میگردد که در برخی از نواحی خشک، آب سفره‌های زیرزمینی تجدید نمیگردند یا روند تجدیدپذیری سفره‌های زیرزمینی آب، بسیار کند است.

مردم کشورهای مختلف جهان چه مقدار آب برای مصرف سالیانه در اختیار دارند؟

مقدار متوسط آب قابل دسترس برای هر نفر در کشورها و مناطق مختلف جهان فرق میکند؛ این مقدار در برخی از کشورهای خاورمیانه از ۵٠ متر مکعب در سال برای هر نفر کمتر است. این در حالی است که در برخی دیگر از مناطق بسیار کم جمعیت زمین، آب شیرین مورد دسترس از ١٠٠ هزار مترمکعب برای هر نفر در هر سال بیشتر است.

چگونه فعالیت های بشر منابع آب راتخریب می کند؟

با آلودگی

آلودگی میتواند مستقیماً منابع آب شیرین موجود را تخریب کند و همچنین موجب خسارات غیرقابل جبرانی به تعادل زیست‌محیطی آب زیان گردد.
آلودگی ها عمدتاً آلودگی های اورگانیک، عوامل شیمیایی ریخته شده در آب های مصرف شده، کودهای شیمیایی و غیره میباشند.

گرمایش زمین

تغییرات آب و هوایی بر روی کره زمین موجب کاهش آب در مناطقی میشود که مشکل کمبود آب وجود دارد.
ذوب شدن بیش از حد طبیعی یخ ها در یخچال های طبیعی زمینی و در کوه ها، تغییرات آب و هوایی را به دنبال داشته است . سیلاب ها و طوفان‌های فزاینده سال‌های اخیر به نظر بسیاری از اقلیم شناسان ناشی از میزان گرمایش زمین است

چگونه میتوان به تقاضای فزاینده آب شیرین در جهان پاسخ داد؟

بر اساس برآوردهای سازمان ملل متحد، جمعیت جهان امسال یعنی در سال ٢٠١۵ میلادی از مرز ٧٫٣ میلیارد نفر عبور خواهد کرد؛ این در حالی است که جمعیت جهان در سال ٢٠٠٠ کمتر از ٦٫١ میلیارد نفر بوده است.

در افق سال ٢٠٣٠میلادی، پیش بینی میشود که جهان بیش از ٨ میلیارد نفر جمعیت خواهد داشت.

افزایش جمعیت جهان، میزان مصرف آب شیرین را افزایش میدهد. میزان آب مورد نیاز برای تأمین منابع غذایی که بتواند پاسخگوی رشد جمعیت باشد نیز به سرعت افزایش مییابد. برآوردها نشان میدهند که در افق سال ٢٠٣٠ میلادی، مصرف آب شیرین به میزان ٣٠ درصد افزایش خواهد یافت؛ این در شرایطی است که منابع کنونی آب شیرین و نحوه استفاده کنونی از آن پاسخگوی این نیاز فزاینده نمی‌باشد.

روش‌هایی که تاکنون برای تأمین کیفیت و کمیت آب مصرفی شناخته شده است، بر اساس سفارشات سازمان ملل متحد به شرح زیر هستند:

توسعه روش جمع آوری آب باران

این روش به صورت سنتی در بخش‌های از آسیا برای ذخیره کردن آب برای مصارف خانگی مورد استفاده قرار میگرفته است. برگردان آب های سطحی با این روش میتوان آب های سطحی را مهار کرده به زمین تزریق کرد. این روش از میزان بخار شدن آب شیرین می کاهد، در همان حال به تأمین آب سفره های زیر زمینی کمک میکند

 توسعه سدهای آبی و ایجاد دریاچه های ذخیره آب: با توجه به بررسی های لازم برای جلوگیری از تأثیرات منفی که ایجاد این سدها میتوانند به محیط طبیعی و اجتماعی وارد آورند.

 ارتباط دادن رودخانه ها و حوضچه های مختلف آب میتواند میزان آب موردنیاز برای کشاورزی و مصارف خانگی و اقتصادی را افزایش دهد. کشور چین از سال های گذشته در این خصوص اقدام کرده است. تأثیرات اینگونه پروژه ها بر روی ساکنان و محیط زیست باید با مطالعات کافی صورت پذیرد.

 آب‌های استفاده شده: در حال حاضر از آب های استفاده شده در بسیاری از کشورها و برای مصارف مختلف استفاده میگردد. آب غیر آشامیدنی، برای آبیاری کشاورزی و نیاز کارخانجات مورد استفاده قرار میگیرد. این نوع استفاده برای صرفه جویی در منابع آب‌های آشامیدنی باید گسترده تر گردد.
برای گسترش این روش میتوان بر روی پیشرفت های تکنولوژی در حال و آینده حساب کرد.

 نمک‌زدایی آب دریا و شیرین کردن آب: آب شیرین حاصله از این روش برای مصارف شهری و صنعتی مورد استفاده قرار میگیرد. این روش، انرژی نسبتاً زیادی را لازم دارد. با توجه به پیشرفت‌های تکنولوژی در این زمینه، قیمت تمام شده آب شیرین تولید شده به نحو قابل‌توجهی کاهش یافته است؛ اما نباید فراموش کرد که استفاده سوخت های فسیلی، خصوصاً گاز طبیعی برای واحدهای نمک زدایی آب دریا و شیرین کردن آب، گازهای گلخانه ای خصوصاً اکسید کربن، تولید کرده که این گاز گرمایش کره زمین را افزایش میدهد. 

استفاده از انرژی‌های پاکیزه و بادوام در فرآیند نمک‌زدایی آب دریا، در مرحله مطالعاتی است

هفته گذشته، شرکت فرانسوی "سوئز" یک قرارداد مطالعاتی برای ایجاد نخستین واحد نمک‌زدایی آب دریا و شیرین کردن آب با استفاده صددرصدی از انرژی خورشیدی، با مؤسسه "توسعه علم و تکنولوژی مصدر"، در ابوظبی امضا کرد.

در صورت اجرایی شدن این پروژه مطالعاتی، راه برای گسترش شیرین سازی آب دریا با انرژی های بادوام صاف میگردد. در این حالت، نمک‌زدایی آب دریا و شیرین سازی آب میتواند در سال های آینده به عنوان یک روش منطبق با محیط زیست مورد استفاده قرار گرفته و با سرعت گسترش یابد.

چگونه منابع آب شیرین را میتوان به صورت پایدار مدیریت نمائیم؟

مدیریت منابع آب، باید در آینده به سوی افزایش منابع طبیعی آب شیرین موجود و در همان حال، کاهش مصرف آب و جلوگیری از هدر رفتن آب جهت گیری شود.

بسیاری از کشورها از هم اکنون برنامه های کاهش در میزان آب مصرفی و جلوگیری از آلودگی های آب را تدارک دیده‌اند؛ این موضوع نیازمند تغییر رفتار بسیاری از شهرندان در نحوه مصرف و آلوده نکردن آب، این مایه حیاتی، دارد.

در اینجا ناخودآگاه به یاد شعر زیبای سهراب سپهری میافتم که در باره آب گفته است:

آب را گل نکنیم:
شاید این آب روان، می رود پای سپیداری، تا فرو شوید اندوه دلی.
دست درویشی شاید، نان خشکیده فرو برده در آب.
زن زیبایی آمد لب رود،
آب را گل نکنیم:
روی زیبا دوبرابر شده است.
چه گوارا این آب!
چه زلال این رود!