چرا ما فیلسوف یا جامعه شناس جهانی نداریم؟ L'Iran : des sciences humaines qui bégaient

داریوش آشوری: موضوع علوم انسانی خود انسان است و فاصله گرفتن انسان از خویشتن برای درنگریستن به خود کار ساده‌ای نیست، در نتیجه، تا زمانی که ایرانیان نتوانند خویشتن خود را به موضوع اندیشه و پژوهش تبدیل کنند، علوم انسانی در ایران به معنای واقعی پا نخواهد گرفت.

داریوش آشوری - مارسل گوشه، متفکر فرانسوی

شنوندگان عزیز، سلام
Chers auditeurs bonsoir

بحث فلسفۀ اسلامی را که از چندی پیش آغاز کرده‌ام، در برنامه‌های آینده دنبال خواهم کرد. این هفته می‌خواهم از موضوع دیگری با شما صحبت کنم که البته بی ارتباط با فلسفه نیست. چرا در جامعه‌های غیرغربی، بیشتر رشته‌های علوم طبیعی می‌توانند جایگیر شوند و پیشرفت کنند و کسانی از مردم آن‌ها در برخی از شاخه‌های این علوم به مراتب عالی در سطح جهانی برسند، اما راه یافتن علوم انسانی یا علوم اجتماعی به این جامعه‌ها و جایگیر شدن‌شان در نظام آموزشی آن‌ها بسیار دشوار است؟ برای مثال، اگر کمی دقت کنید، خواهید دید که در میان ایرانیان، جدا از خانم مریم میرزاخانی که تاکنون جایزه‌های گوناگون علمی از جمله نشان فیلدز گرفته است، هستند ایرانیان دیگری نیز که در رشته‌هایی مانند ریاضیات و پزشکی و جراحی به درجات عالی در جهان رسیده‌‌اند. اما آیا دیده یا شنیده‌اید که در جهان کنونی فیلسوف یا جامعه‌شناس نامداری از میان ایرانیان برخاسته باشد؟ این ناتوانی منحصر به ایرانیان نیست. فیلسوف و جامعه‌شناس جهانی در میان چینی‌ها و ژاپنی‌ها و هندی‌ها نیز نمی‌توانید پیدا کنید. چرا؟

Pourquoi les pays non-occidentaux réussissent-ils tant bien que mal à s’approprier les sciences naturelles, élaborées et développées essentiellement en Occident, mais ont-ils du mal à s’initier aux sciences humaines ou sociales? Aujourd’hui, il n’est pas rare d’entendre des noms à consonance indienne, japonaise, chinoise et même iranienne parmi les sommités des mathématiques, de la médecine et parfois de l’économie, mais il est presque impossible de trouver un philosophe ou un sociologue mondialement réputé qui soit originaire de l’Inde, du Japon, de la Chine ou de l’Iran. Quelles sont les principales raisons de cet état de choses ? Je vais essayer d’énumérer certaines causes, mais comme vous le verrez, l’incapacité de ces pays à prospérer dans les sciences humaines n’est pas imputable à une seule raison. Pour pouvoir exposer quelques idées précises, je me bornerai au cas iranien. Certains pensent que la cause première réside dans l’incapacité des langues de ces sociétés à transmettre et à véhiculer les idées et les concepts propres à ces sciences, d’où les efforts qu’ils déploient dans le domaine de la réfection linguistique. Mais il semble qu’il y a des causes encore plus profondes

یکی از ایرانیانی که به این مسئله توجه جدی کرده، داریوش آشوری است. به عقیدۀ او، ناتوانی ایرانیان در فرا گرفتن علوم انسانی و جایگیر کردن‌شان در نظام آموزشی کشور، در درجۀ نخست، نتیجۀ دوری آنان از ذهنیت علمی و فلسفی مدرن است که سبب می‌شود توانایی شاعرانۀ زبان فارسی را به حساب نیرومندی آن در همۀ زمینه‌ها بگذارند. از همین رو، او خود بیش از چهل سال است که برای نیرومند کردن زبان فارسی در زمینۀ فلسفه و علوم انسانی می‌کوشد. زیرا معتقد است که نخست باید زبان را برای بازگفتن اندیشه‌ها و شکافتن و روشن کردن موضوع‌های فلسفی و اجتماعی به یاری مفاهیم تعریف‌پذیر آماده کرد. آشوری نکتۀ دیگری را نیز مطرح می‌کند که بسیار اساسی است و آن اینکه چون موضوع علوم انسانی خود انسان است و فاصله گرفتن انسان از خویشتن برای درنگریستن به خود کار ساده‌ای نیست، در نتیجه، تا زمانی که ایرانیان نتوانند خویشتن خود را به موضوع اندیشه و پژوهش تبدیل کنند، علوم انسانی در ایران به معنای واقعی پا نخواهد گرفت.

Selon Daryoush Ashouri, penseur iranien, deux raisons principales sont à l’origine de cette situation. D’abord, la misère conceptuelle de la langue qui fait que les idées et les notions des sciences humaines ne peuvent pas se formuler et s’exprimer correctement. Ensuite, l’incapacité des Iraniens à se transformer en un objet de recherche. Il semble que le deuxième handicap soit plus difficile à surmonter. Car, comme le dit Claude Lévi-Strauss, dans une science où l’observateur est de même nature que son objet, il devient lui-même une partie de son observation. La situation particulière des sciences sociales tient au caractère intrinsèque de son objet d’être à la fois objet et sujet. En fait, si je comprends bien, ce qui complique les choses c’est l’auto-distanciation, c’est-à-dire la capacité de se détacher non seulement d’une situation donnée, mais encore de soi-même. Il faut bien avouer que c’est un exercice particulièrement difficile. Vous conviendrez avec moi qu’une telle attitude ne se décide pas. Le fardeau de la tradition et de la culture ancestrale qui pèse lourdement sur notre dos, nous empêche in fine d’adopter cette attitude, c’est-à-dire de nous distancier de nous-mêmes

پیش از این گفته‌ام که فلسفیدن در دل یک سنت فلسفی امکان‌پذیر است و اگر فیلسوفی شایستۀ نام فیلسوف از میان ما برنمی‌خیزد، به سبب آن است که از سنت فلسفی بی‌بهره‌ایم. اگر ما در حوزۀ فلسفه خیلی هنر کنیم، می‌توانیم مترجم یا، در بهترین حالت، گزارش‌گر یک یا دو فیلسوف بزرگ غربی به زبان فارسی باشیم. ما با سنتی هم که زیر عنوان فلسفۀ اسلامی از آن یاد می‌کنند، بیگانه‌ایم. برای آشنایی با این سنت، باید به کارهای پژوهشگران غربی رجوع کنیم. آرامش دوستدار دست‌کم این صداقت فکری را دارد که بگوید هرچه از زکریای رازی می‌داند از سالامون پینِس آموخته است. برای آنکه بدانیم فارابی، ابن رشد یا ابن سینا به واقع چه ‌گفته‌اند، در چه بافت فرهنگی می‌اندیشیده‌اند و پشتوانۀ فکری‌شان چه بوده است، باید به پژوهش‌های غربیان رجوع کنیم. وانگهی، آن سنت فکری ادامه نیافته است که کسی اکنون خود را وابسته به آن بداند. و اصلاً مگر می‌توان با تکیه بر آن سنت به مسائل و گیر و گرفتاری‌های امروز اندیشید؟ معلوم نیست چه رمزی در نام فلسفه نهفته است که بعضی از مدعیان آن در ایران به این گمان افتاده‌اند که گویا گشایندۀ همۀ مشکلات حال و آیندۀ کشورند. جالب اینکه در آنچه می‌گویند و می‌نویسند، مسئله‌ای فلسفی نمی‌بینیم.

La place de la philosophie en Iran est négligeable. La plupart de ceux qui se réclament d’elle sont dans le meilleur des cas les traducteurs des œuvres philosophiques occidentales. Pour la plupart des Iraniens, la philosophie reste une énigme. Même ses prétendants ont du mal à la définir clairement et à la faire valoir auprès de l’opinion publique. C’est la raison pour laquelle leurs productions soi-disant philosophiques s’apparentent plutôt à une sociologie sans aucun ancrage dans la réalité du monde vécu. L’étonnant est qu’ils ont la plupart du temps une attitude arrogante à l’égard des sciences humaines en général et de la sociologie en particulier. Concernant les sciences humaines, elles attirent plutôt les étudiants les moins bien formés pour les études universitaires. Tout le monde le sait, même les professeurs. D’autre part, la société n’est pas en mesure d’assurer un avenir pour les diplômés des sciences humaines. Vous allez peut-être me dire que si le pays surmonte la crise actuelle et que le régime amoindrit ses restrictions envers les recherches en sciences humaines, celles-ci regagneront la place qui est la leur dans le système universitaire et aussi dans l’opinion publique. Mais les choses ne sont pas si simples

عینیّت علمی در علوم انسانی آن دقت و معنایی را ندارد که در علوم طبیعی دارد. به گفتۀ مارسل گُشه، فیلسوف و جامعه شناس فرانسوی، برای فهمیدن قانون جاذبۀ زمین، لازم نیست از زندگانی نیوتن نیز آگاهی داشته باشیم، اما برای فهمیدن مفاهیم و اندیشه‌هایی که فروید برای شناخت روان آدمی ساخته و پرداخته است، لازم است دربارۀ زندگانی خصوصی فروید نیز جست و جو کنیم. روان‌کاوی مانند جامعه‌شناسی، زبان‌شناسی، قوم‌شناسی و دیگر علوم انسانی علم نیست، بلکه تفسیر پدیدارهای انسانی است. بنابراین، شخصیت کسی که مفاهیمِ آن تفسیر را فرمول‌بندی کرده، بسیار اهمیت دارد. دشواری اصلی علوم انسانی از آنجا سرچشمه می‌گیرد که پیوسته باید دربارۀ مفاهیم‌شان اندیشید و استواری تفسیرهاشان را از واقعیت‌ها و پدیدارهای اجتماعی همواره سنجید. به نتایج این علوم تنها زمانی می‌توان اعتماد کرد که کوشندگانشان واقعیت‌ها و پدیدارهای اجتماعی را با بیشترین دقت ممکن تجزیه و تحلیل و با بیشترین جدیت فکری تفسیرکرده باشند، چنان که در عالم نظر نتوان ایراد منطقیِ اساسی به آن‌ها گرفت و در واقعیت نیز اعتبارشان را به چشم دید.

Je reviens une fois encore sur la spécificité des sciences humaines. Pourquoi la personnalité de celui ou de celle qui les pratique est-elle importante ? Pourquoi est-il difficile de séparer les résultats d’une recherche en sciences humaines du parcours et de la personnalité du chercheur ? A cette question Marcel Gauchet, philosophe et sociologue français, apporte une réponse qui me semble pertinente. « Pour comprendre la loi de l’attraction terrestre, nous dit-il, il n’est nul besoin de connaître la vie de Newton. Mais les sciences humaines comme la psychanalyse, la sociologie, la linguistique, l’ethnologie et autres sont en effet l’interprétation du phénomène humain et non pas des sciences au sens strict du terme. Elles s’efforcent d’établir les faits le plus rigoureusement possible, mais leurs conclusions relèvent nécessairement de l’herméneutique : on interprète, sans bénéficier, comme les sciences dures, des garanties procurées par l’expérimentation et la mathématisation. C’est pourquoi la personnalité de celui qui formule les concepts interprétatifs joue un rôle important ». L’idée forte de cette réponse est sans doute l’implication du chercheur dans le processus et les résultats de ses recherches. Pour mener donc une recherche objective, il est nécessaire de renforcer la capacité de se détacher non seulement d’une situation donnée, mais encore de soi-même

این بحث را می‌توان ادامه داد. در این برنامه به مطرح کردن چند پرسش اساسی بسنده کردم. قصد من یادآوری برخی دشواری‌های معرفت‌شناختیِ پژوهش در زمینۀ علوم انسانی و اجتماعی بود و بس. این دشواری‌ها خاص ما ایرانیان نیست. در این علوم، بی‌شک کم نیستند پژوهشگران و کوشندگان ایرانی که تاکنون کارهای با ارزش عرضه کرده‌اند و با جدیت به کار خود ادامه می‌دهند.

Ce débat mérite d’être poursuivi. Je voulais simplement poser quelques questions sur les problèmes épistémologiques concernant les recherches en sciences humaines et sociales qui ne sont d’ailleurs pas propres à un seul pays. Il est indéniable que parmi les chercheurs iraniens en sciences humaines, aussi bien en Iran qu’à l’étranger, nombreux sont les chercheurs sérieux qui ont mené des recherches intéressantes et de ce fait, méritent d’être évidemment salués

شاد و خرم باشید !

Je vous souhaite santé, bonheur et prospérité
Et j’espère vous retrouver dans la prochaine émission