جواد ذوالفقاري: عروسک‌باز در صندوق عدم

در ایران امروز، هنرمندان و اندیشمندان اصیل معمولاً از رسانه‌های فراگیر غایب‌اند و به همین دلیل هم در بین مردم عادی چندان شناخته‌شده نیستند. با این حال، شهرت حرفه‌ای و نیکنامی، در درازمدت، بدون سر و صدا، در لایه‌های مختلف جامعۀ ایرانی نفوذ می‌کند. چنین است که در روزهای تشییع جنازۀ بزرگان، ناگهان جمعیتی غریب و بی‌شمار، مرکب از خاص و عام، بی‌سواد و روشنفکر، به دنبال پیکر بی‌جان به راه می‌افتد و ناظران را انگشت به دهان می‌کند که "مگر طرف که بود"؟

***

استادی نه چندان سالخورده

با معیارهای دنیای امروز جواد ذوالفقاری را باید جوانمرگ دانست. او در سال ۱۳۳۱ در همدان به دنیا آمد و ۵۹ سال بعد، به علت سرطان کبد، در منزل خود در تهران از دنیا رفت.

با وجود سن کم، ذوالفقاری را بارها "پیش‌کسوت" و "استاد" نمایش عروسکی نامیده‌اند. حميد شاه آبادی، معاون هنري وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، در پيام تسلیت خود ذوالفقاري را "معلم نسلي از هنرمندان تئاتر ايران" دانسته که خود از "تاثيرگذارترين افراد در حوزه هنر ايران هستند". ذوالفقاري همچنین یکی از نخستین کسانی است که برای ایجاد جشنواره تئاتر عروسکی دوندگی و پافشاری کرد.

خود وی جایی گفته است که از سال ۱۳۵۲ به فکر اجرای نمایشی بر اساس داستان سمک عیار بوده... پس پیداست که کار خود را درجوانی شروع کرده است. دلیل دیگر این تصویر "پیر" و "پیشکسوت" که به شخصیت او چسبیده بود، تدریس در دانشگاه است. ذوالفقاری از آن دسته استادانی بود که دانشجوها دوستشان می‌دارند و از حضورشان تغذیه می‌کنند. بیان شیرین، تسلط و دانش حرفه‌ای، فرهنگ وسیع و در عین حال شرم و فروتنی وسواسی، محضر او را دلپذیر می‌کرد و جوانان را سخت تحت تأثیر قرار می‌داد.

به لطف همین آرامش ذاتی، که شاید در جامعۀ کنونی ایران نشانۀ فراست و زیرکی باشد، کار خود را بی‌سر و صدا و در عین حال با پیگیری غریبی پیش می‌برد. اگر این پیگیری نبود، شاید هیچیک از نمایش‌هایش به مرحلۀ اجرا نمی‌رسید، مؤسسه‌اش به اسم "نوروز هنر" موفق به نشر هیچ کتابی نمی‌شد و فعالیت‌هایش در عرصۀ ایران‌گردی بی‌ثمر می‌ماند.
اما ذوالفقاری همۀ این کارها را کرد، آن هم در دشوارترین دوران جمهوری اسلامی. کار نشر را طاقت‌فرسا می‌دانست ولی کتاب‌هایی که از "نشر نوروز هنر" بیرون آمد، عملاً کتاب درسی دانشجویان رشته‌های هنری می‌شد. به رغم همۀ مشکلات و ایرادهای وزارت ارشاد، نمایش‌هایی را تهیه و کارگردانی کرد که برخی از آنها، مثل "بز زنگوله به پا" و "کدو قلقله زن"، بدون شک از شاهکارهای تئاتر عروسکی ایران محسوب می‌شوند.

از ایران‌گردی تا صحنۀ بین‌المللی

در کنار همۀ این فعالیت‌ها، ذوالفقاری در حرفۀ دیگری نیز خبره بود که کمتر شناخته شده است: او در طول سال‌ها صدها و شاید چند هزار جهانگرد خارجی را در چارچوب برنامه‌های ایران‌گردی به چهارگوشۀ مملکتش فرستاد و گاه خود به عنوان مسئول تور و راهنما آنان راهمراهی کرد. فرانسه و انگلیسی را با حجب فراوان و طمأنینه صحبت می‌کرد و در روابطش با غربیان خیلی زود تحت تأثیرشان قرار می‌داد. انگیزۀ اصلی او در کار ایران‌گردی، شاید بیش از درآمد مادی، عشق به مملکت و مناظر و بناهای تاریخی آن بود. با جاده‌های طولانی وخلوت ایران انس داشت و بارها راه‌های دور و شهرهای کوچک فلات را دوره کرده بود.

اما سال‌های آخر تقریباً دست از این کار وقت‌گیر برداشت و تمام وقت خود را صرف فعالیت‌های گوناگون پیرامون نمایش عروسکی و کتاب ‌کرد. ذوالفقاری در عرصۀ تئاتر عروسکی، یک "شخصیت بین‌المللی" به حساب می‌آمد.

فهميه ميرزا حسيني، هنرمند ایرانی وعضو گروه تئاتر «درخت سيب» به خبرگزاری ايسنا گفته است: "دوستان و نمايشگران غيرايراني كه جواد ذوالفقاري را مي‌شناختند، بعد از مطلع شدن از حال ايشان، سيل پيام‌هاي دوستانه خود را از سراسر جهان براي آرزوي سلامتي اين استاد نمايش عروسکي به ايران ارسال كردند".
به گفتۀ خانم فهميه ميرزا حسيني، اهل هنر و نمایش از کشورهای ایرلند، هند، صربستان، پاکستان، چين، کرواسي، ايتاليا، آمريکا ، استراليا، لهستان، کانادا، آلمان، برزيل ،چين،بلاروس، تايوان، هلند، اسپانيا، اندونزي و ... برای ذوالفقاری آرزوی سلامتی کرده بودند.
خبرگزاری ایسنا می‌نویسد که، یکی از هنرمندان بلاروس در پیام خود خطاب به جواد ذوالفقاری نوشته است: "اين روزها ما به تو نياز داريم و تو به عروسکها. پس هر روز براي بهبودي سريع تو دعا مي‌کنيم".

هنر و سیاست

ذوالفقاری از تحولات هنر نمایشی در جهان آگاه بود و با برخی بزرگان دنیای تئاتر تماس و دوستی داشت. او بخصوص احترام زیادی برای آگوستو بوآل*، هنرمند برزیلی قائل بود و چنان که در یکی از مصاحبه‌ها گفته است، با وی ارتباط داشت. او همراه با مریم قاسمی، کتاب بوآل تحت عنوان "تئاتر مردم ستم‌دیده" را ترجمه و منتشر کرد (نشر نوروز هنر-۱۳۸۳) . گویا اجازۀ ترجمۀ کتاب را از خود بوآل گرفته بود.

جالب اینجاست که بوآل، که برای ذوالفقاری نوعی سرمشق بود، معمولاً یک هنرمند سیاسی تمام عیار شناخته می‌شود.
در مصاحبه‌ای با کتاب هفته، ذوالفقاری در بارۀ سیاست وهنر می‌گفت: "از دیدگاه هنر، سیاست به معنی حمایت یا دفاع از یک حزب، یک جناح یا حکومت نیست. بلکه هنر سیاسی کوشش دارد به علل پیدایی یک رویداد و چگونگی آن بپردازد. مثالی می‌زنم: سرگئی ابراتسف، یکی از بزرگ‌ترین نمایشگران عصر حاضر، با تشکیل اتحاد جماهیر شوروی آغاز به فعالیت کرد، به این نظام معتقد بود و طرفدار جدی آن. اما تا زمان مرگ، همزمان با فروپاشی شوروی، هرگز عضو حزب کمونیست نشد".
جملات اخیر همان خط مشی ذوالفقاری نیز هست. او کار خود را می‌کرد و تمام ظرافت و تیزهوشی‌اش را به کار می‌برد تا با موانع دست و پاگیر سیاسی رایج در ایران رو در رو نشود. تنها انتظارش هم از "مقامات"، این بود که بگذارند کارها برای مردم روی صحنه بیاید. بارها گفته بود که باید به گروه‌ها "امکان اجرای عمومی" داده شود. او توقع دیگری از نهادهای دولتی نداشت و می‌دانست که همۀ کارها را باید فقط به همت خود به انجام برساند.

حدود دوسال قبل، وی کتاب دیگری از بوآل را به نام "تئاتر قانون‌گذاری – بهره‌گیری از نمایش در کار سیاسی" ترجمه و منتشر کرد.
در بارۀ بوآل می‌گفت: "نظریه‌های بوآل برایم همیشه جذاب بوده است. حتی در نمایش آخری که کارگردانی کردم براساس نظریه‌های نمایشی او، به تماشاگران اجازه حضور در نمایش دادم به صورتی که تماشاگران عروسک به دست می‌گرفتند، روی صحنه می‌آمدند و بازی می‌کردند".
دو سه سال پیش، ذوالفقاری و برگزارکنندگان از بوآل دعوت کردند که به مناسبت جشنواره به تهران بیاید. اما او هم بیمار بود. آگوستو بوآل هم عاقبت از سرطان مرد.

ذوالفقاری در اواخر عمر برای دریافت اجازۀ نمایش سمک عیار بسیار انتظار کشید و با مشکلات فراوان مواجه شد. اما این بار هم کار را پیش برد. اینک با این که عروسک‌گردان از دنیا رفته، نمایش سمک عیار همچنان روی صحنۀ تالار مولوی اجرا می‌شود.

***

قبلاً قرار بود که هنرمندان تئاتر عروسكي روز يكشنبه ۱۱ ارديبهشت ماه، در تالار مولوی، براي جواد ذوالفقاري مراسم بزرگداشتي برگزار كنند. گویا تصمیم گرفته شده که این مراسم به رغم غیبت وی، برگزار گردد.
فريبا رئيسي یکی از هنرمندان نمایش عروسکی، با اشاره به طنز همیشگی ذوالفقاری به خبرگزاری ایسنا گفت: "آقاي ذوالفقاري آدم خيلي شوخي بود... گذاشت تا تمام برنامه‌هاي بزرگداشتش را براي روز يكشنبه برنامه‌ريزي كنيم و بعد همه ما را باز هم سر كار گذاشت"...
 

*Augusto Boal