دسترسی به محتوای اصلی
زمینه ها و دیدگاه ها

جدال روشنفکری ایران در استفادۀ سیاسی از عاشورا

نتشر شده در:

تاریخ مبارزات سیاسی ایران همواره در پیوندی ناگسستنی با مفهوم واقعۀ عاشورا بوده است. این پیوند نزدِ روشنفکرانِ ایرانی، مخالف، موافق و منتقدان متعددی دارد. عده‌ای معتقدند نمی توان از چارچوب نمادها و اسطوره های مذهبی پرقدرتی که در میان مردم ریشه های عمیقی دارند رها شد و عده‌ای دیگر می‌گویند روشنفکر موظف است گالیله‌وار در مقابل پرطرفدارترین اسطوره‌ها بایستد. این جدل در میان سه میهمانِ این میزگرد نیز وجود دارد.نوشته: رضا ولی زاده 

تبلیغ بازرگانی

عاشورا، حسین ابن علی و یزد؛ اسطوره ای پرطرفدار در میان اهل سیاست که همواره در کوشیده اند تا در رقابت با مخالفانشان به یک قرینه سازی تاریخی میان موقعیت خود و عاشورا دست بزنند. آن ها خودشان را در موقعیتی شبیه به حسین ابن علی و رقبا را نیز در مقام یزید به جامعه معرفی می کنند.
عاشورای سال 1388 در تهران نیز که با واکنش معترضان به نتایج انتخابات ریاست جمهوری گره خورده بود از این قاعده مستثنا نبود. اهالی جنبش اعتراضی سبز ایران و حاکمیت هر دو تلاش می کردند رقیب خود را در جایگاه یزید و لشکرش معرفی کنند. رد پای رقابت بر سر تصاحب نقش حسین ابن علی در واقعۀ عاشورا هنوز هم در طیف قابل توجهی از اهالی جنبش اعتراضی مردم ایران دیده می شود. آن هم جنبشی که مفاهیم سیاسی مدرنی چون سکولاریسم، لیبرالیسم و دموکراسی را در لایه های مختلف خود نمایندگی می کند.
آیا استفادۀ گفتمان های سیاسی و جنبش های سیاسی در ایران از واقعۀ عاشورا و نمادهای مذهبی این‌چنینی برای بسیج نیروهای اجتماعی درست است؟ این کار چه آسیب هایی می تواند به یک جنبش دموکراسی خواهانه بزند؟
در این قسمت از میزگرد برنامۀ زمینه ها و زمانه ها آقایان رضا علیجانی، روزنامه نگار و فعال ملی-مذهبی ساکن پاریس، مهدی خلجی، دین پژوه، نویسنده و عضو مرکز مطالعات ایران در واشنگتن و شروین نکویی جامعه شناس و مدیر فستیوال هنری عرفان در هلند به دربارۀ این موضوع با یکدیگر به بحث پرداخته‌اند.
رضا علیجانی در پاسخ به این پرسش که آیا استفادۀ گفتمان های و جنبش های سیاسی در ایران از واقعۀ عاشورا و نمادهای مذهبی این‌چنینی برای بسیج نیروهای اجتماعی درست است یا خیر، گفت: «پیش از ارزیابی ارزشیِ این موضوع باید یک ارزیابی جامعه شناسانه از آن داشت. در هر جامعه ای وقتی چالشی سیاسی رخ می دهد، کسانی که در دو سوی چالش ایستاده اند، این چالش ها و مخاطبان خود را به متن ها و تاریخ های مرجعی رجوع می دهند که در فضای جامعه هم شناخته شده اند. این طبیعی است و مشکلی هم در این ارجاع نیست. بلکه مشکل به نقش فربه و پراغراقی بازمی گردد که مذهب در یک دورۀ تاریخی در فضای سیاسی ایران بازی کرده است.»
او ارجاع به اسطوره ها را به عنوان بخشی از سنت فکری غالبِ در دورانِ پیش از تفکر دینی دارای ریشه هایی می داند که رها شدن از آن ها یک آرزوی محال است.
اما مهدی خلجی، دین پژوه و عضو مرکز مطالعات ایران در واشنگتن، تأکید دارد که باید از دایرۀ باطل اسطوره های این چنینی یا به طور کامل و یا نسبی رهایی یافت.
او می گوید: «از زمان مشروطه سعی شده مفاهیمی مانند قانون، آزادی و دموکراسی خواهی با رنگ و لعابی از مفاهیم مذهبی به جامعه عرضه شود. در حالی که این مفاهیم، مفاهیمی وارداتی هستند و در سنت ما وجود ندارند و اگر کسی تلاش کند با ارجاع به اسطوره های بنیادین فرهنگ ایرانی-اسلامی این مفاهیم را بفهمد یا عرضه کند و همچنین از قدرت و نفوذ اسطوره ها برای پیشبرد مفاهیمِ جامعۀ مدرن نظیر قانون، دموکراسی، حقوق شهروندی و... استفاده کند، هم خودش را فریب داده و هم جامعه را. دقیقا تلاش هایی از همین دست باعث شده تا از زمان مشروطه به این سو همواره نیروهای مرتجع بتوانند در رأس قدرت سیاسی بأیستند. به این ترتیب ما فقط سعی کردیم مفهوم دموکراسی و قانون را در چارچوب "سنت" بفهمیم و گسست مفاهیم مدرن از مفاهیم سنتی را به رسمیت نشناختیم.
شروین نکویی، جامعه شناس و اهل تصوف است او برخلاف مهدی خلجی می گوید: «من بر خلاف آقای خلجی فکر نمی کنم اسطوره ها و تاریخ مرجع ما استعداد لازم برای بازخوانی و کمک برای گذار به دموکراسی را ندارند. البته به نظر من باید میان این اسطوره ها تفکیک گذاشت. برخی از اسطوره ها و بخشی از تاریخ مرجع ما برای ترویج "مدارای سیاسی"، از استعداد بالایی برخوردارند.»
نکویی معتقد است در شرایطی که حاکمیت اقتدارگرا در ایران تعریف مشخصی از اسلام را به عنوان یک چماق بر سر مخالفانش می کوبد، مردم هم ناگزیرند گفتمانی در مقابل این چماق داشته باشند.
او به سه گفتمان به عنوان رویکردهای مختلف در ارجاع به گذشته اشاره می کند: «در مقابل گفتمان اسلام تهاجمی حاکمیت سه گفتمان وجود دارد که یکی «افسون زدایی از فرهنگ سیاسی» ماست که تأکید دارد برای گذار به دموکراسی و بالندگی فرهنگی هیچ کس نباید نسخه هایی بپیچد که به 1400 سال پیش برمی گردد؛ بلکه باید بر پایه عقلگرایی باشد.»
نکویی ادامه می دهد: «گفتمان دوم، یک گفتمان رقابتی-اسلامی است. من فکر می کنم طیفی از جنبش سبز وارد این رقابت و بازی یزیدی-حسینی شده و خودش را در مقابل حکومت، حسینِ زمان می داند. و گفتمان سوم را من یک گفتمان انسانی-اسلامی می دانم.»
و در مورد گفتمان سوم معتقد است: «گفتمان سوم که من خودم را نیز به آن نزدیک می دانم فضا را برای تکثرگرایی در بازخوانی تاریخ مرجع و رویدادهایی نظیر حماسۀ عاشورا متمرکز می کند و در نتیجه گیری خود به ترویج مدارای سیاسی می پردازد و به یک تحلیل عرفانی از تاریخ مرجع و اسلام تأکید دارد.»
ادامۀ بحث این سه کارشناس را در همین صفحه و در نسخۀ صوتی برنامه بشنوید.

 

دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید

اخبار جهان را با بارگیری اَپ ار.اف.ای دنبال کنید

بخش‌های دیگر را ببینید
این صفحه یافته نشد

صفحۀ مورد توجۀ شما یافته نشد.